Over de voorstelling
In 1472 werd op het kerkplein in Almen de eerste Nederlandse vrouw als 'heks' verbrand. Theatermakers Achterhoek maakte een theatervoorstelling over deze onvoorstelbare gebeurtenis.
Als Aleyda in haar eigen huis wordt opgepakt en meegesleurd naar een bedompte kerker in Zutphen heeft zij geen idee wat de reden van haar vasthouding is. Pas wanneer haar dochter Greetje haar komt opzoeken wordt het duidelijk: Aleyda, de eigenzinnige vrouw die haar krachten en kennis van geneeskrachtige kruiden gebruikt bij haar werk als vroedvrouw, wordt verdacht van hekserij.
De heksenverbrandingen hebben grote invloed gehad op de ontwikkeling van onze maatschappij en de positie van vrouwen daarin. Theatermakers Achterhoek zoekt naar het licht in dit gruwelijke verhaal door verleden en heden te mengen. Een must see voor iedereen met een vrije geest.
In 2024 zal 'De Heks van Almen' opnieuw worden gespeeld, verspreid door Nederland. Kijk voor de locaties, data en tickets in de agenda.
Foto: Ageeth Hummeling
Hoe is de voorstelling ontstaan?
In zijn gedicht ‘De Hoofdige Boer’ schrijft de Achterhoekse dichter Staring:
“Van toen de meid per bezemstok, Den schoorsteen uit daarover trok, Tot, na verloop van eeuw en dag, De Tooverkunst begraven lag.”
Mr. Elsje August de Meijer, inwoonster van Almen, kwam erachter dat deze dichtregels gaan over Aleyda, huishoudster van de pastoor. Zij werd in 1472 in Almen opgepakt en als eerste vrouw in Nederland veroordeeld tot de brandstapel. Reden voor Elsje, die in de oude pastorie woont, om onderzoek te doen naar de gebeurtenis en er een essay over te schrijven. Uit eerherstel voor Aleyda.
Toen Manja Bedner, schrijfster van het stuk, hoorde over deze verschrikkelijke gebeurtenis uit het verleden van haar geliefde dorp, bracht dit een enorme schok teweeg. Almen is een bijzonder dorp, altijd gastvrij en vriendelijk. Het was moeilijk te bevatten dat zoiets vreselijks juist hier had plaatsgevonden. Het idee om van Aleyda’s verhaal een voorstelling te maken liet Manja niet meer los. Zij begon met het verzamelen van materiaal en kennis om het toneelstuk te kunnen schrijven. Haar vriendin en collega bij Theatermakers Achterhoek, schrijfster/regisseur Heleen Verburg was hier vanaf het begin nauw bij betrokken.
Link naar het heden
Tijdens het onderzoek werd het steeds duidelijker dat de gevolgen van de heksenverbrandingen nog steeds invloed hebben op vrouwen in de huidige maatschappij – gaan staan voor je eigen talenten en krachten, je uit durven spreken – het zijn onderwerpen waar vrouwen nog steeds veel mee worstelen. Toen het verband met de heksenvervolgingen zo duidelijk naar boven kwam, werd het niet alleen een stuk over de historische gebeurtenis, maar ontstond de link naar het heden.
Het celibaat
Waarom is deze onschuldige vrouw op de brandstapel beland? De archiefstukken van de rechtszaak zijn verloren gegaan tijdens WO II. In haar essay stelt Elsje dat de veroordeling in relatie zou kunnen staan met de invoering van het celibaat. Aleyda was de dienstmaagd van de pastoor en woonde bij hem op de pastorie. Grote kans dat dit een rol speelde in haar veroordeling. Het essay van Elsje heeft veel inzichten gebracht.
Nieuwe ontdekking
In december 2019, toen de theatertekst al af was, stuitte Jacobus Trijsburg, een bevriend historicus, onverwacht op ingrijpende nieuwe informatie. In de archieven van het Bisdom Utrecht trof hij een document aan, waaruit blijkt dat pastoor Henricus ten Nijenhave en zijn ‘dienstmaagd’ Aleyda een buitenechtelijk kind hadden, waar de pastoor in 1450 absolutie voor had gekregen. Ten tijde van de verbranding hadden Aleyda en de pastoor dus een volwassen dochter! Dit gegeven was dusdanig ingrijpend dat Manja besloot de tekst te herschrijven en de première uit te stellen. De rol van vriendin maakte plaats voor die van de dochter van de vermeende heks.
Ontwikkelingen
Vanaf maart 2020 ontwikkelden we de tekst verder door, samen met actrice Marloes IJpelaar die de rol van dochter Greetje speelde. Julia Bedner nam in augustus 2020 de rol van Greetje over, waarmee de tekst en rol van de dochter in de tweede akte weer verder ontwikkelden. Heel bijzonder, omdat Julia daadwerkelijk Manja’s dochter is. Ondertussen componeerde Manja’s neef Ilan Bedner de fantastische muziek voor de voorstelling. Een samenwerking die zich bij de eerste voorstelling van Theatermakers Achterhoek al had bewezen. De muziek werd daarbij gespeeld door het bevlogen strijkkwartet van Julia.
Dialect
Omdat het stuk over Almen gaat was het voor ons van het grootste belang om het dorp goed tot zijn recht te laten komen. Daarom gebruiken wij namen die hier voorkomen en ook de namen van boerderijen, die hier in 1472 al stonden. En dan het dialect. In geen twee dorpen is het dialect hetzelfde. Zelfs binnen Almen spreekt niet elke oorspronkelijke Almenaar hetzelfde dialect. En we hebben natuurlijk geen idee hoe het dialect 549 jaar geleden klonk! We hebben er daarom voor gekozen om alleen de eerste bladzijden van het stuk in dialect te spreken. Dorpsgenoot Henny Jeronimus heeft deze teksten voor ons vertaald en ingesproken.
Corona
Alles was klaar voor de start van de repetities toen het coronavirus roet in het eten gooide. De première werd voor de tweede keer verplaatst en er moest een nieuwe locatie worden gevonden, aangezien het Kamertheater – onderdak van Theatermakers Achterhoek – te klein is om het publiek op voldoende afstand te kunnen ontvangen. Daarom is het bijzonder dat dit stuk dánkzij het coronavirus in première ging op het kerkplein in Almen, de plaats van de oorspronkelijke verbranding van Aleyda.
Systeem-opstelling
Vanuit onze ervaring met familie- en bedrijfsopstellingen weten wij wat een diepe invloed en heling systeemopstellingen kunnen bewerkstelligen. Daarom hebben wij dit toneelstuk, dat gaat over een diep trauma van ons huidige systeem – onze maatschappij – geschreven met deze werkwijze in gedachten.
De samenwerking van oude rotten in het vak met jonge getalenteerde mensen is een bron van inspiratie en plezier gebleken bij het maken van deze productie. Dat wij met deze voorstelling aandacht mogen besteden aan deze traumatische periode in de geschiedenis en Aleyda in ere mogen herstellen, raakt ons diep.
Boekenlijst
Verschillende liefhebbers hebben ons gevraagd om een boekenlijst van alle werken die wij hebben gebruikt bij de research voor de voorstelling. Ben je ook benieuwd? Je kan de lijst hier bekijken: De Heks van Almen – Boekenlijst.
